VEENDAM – Op zaterdag 8 september om 15.30 uur wordt in de Grote Kerk te Veendam het boek gepresenteerd over Dr. Fried Schmidt-Marlissa en zijn vrouw Martha Gelzenleuchter. Het eerste exemplaar wordt overhandigd aan Veendammer wethouder Jaap Velema. Prof. dr. Hans Fidom geeft een toelichting op de persoon Schmidt-Marlissa en ‘zijn’ Faber- en Dienesorgel. Mattijs de Vreugd zal een orgeldemonstratie geven.

Toegang vrij.

 

 

 

 

Orgelconcert

Op zondag 9 september om 16.00 uur geeft Lukas Jan Schoonbeek een concert op het Faber- en Dienesorgel in de Grote Kerk te Veendam. Hij heeft de bacheloropleiding orgel aan het Prins Claus Conservatorium Groningen met goed gevolg afgerond. Hij was organist van de Grote Kerk, kent de rijkdom van het orgel en kan dat uitstekend laten horen: hij komt met een gevarieerd programma, dat past bij het orgel. Entree: € 8,-

 

Geschiedenis over het orgel

 

 

1             Beginsituatie 1824

Het orgel is in 1824 gebouwd door Johan Wilhelm Timpe, Groninger orgelbouwer (ook Nieuwe Kerk, Groningen). Het wordt in 1847 verbeterd en uitgebreid door Petrus van Oeckelen (nam in 1837 bedrijf Timpe over).

De poestetreder of orgeltrapper  wordt rond 1924 vervangen door een windmachine. Lucht wordt van buiten aangezogen. Als gevolg daarvan komt er teveel vocht in het geheel mechanische orgel; er ontstaan steeds meer gebreken in tractuur, windladen etc. Het wordt verergerd door achterstallig onderhoud.

 

2             Kerk- en concertorgel 1928

Herbouw van het orgel wordt, naar de plannen van Schmidt-Marlissa, uitgevoerd door de Duitse firma Faber & Dienes uit Salzhemmendorf (D). Schmidt-Marlissa kent de orgelbouwliteratuur en laat zich vooral inspireren door de inzichten van Albert Schweitzer (naast tropenarts in Lambarene-Afrika ook Bach-kenner en orgelbouwadviseur).

Het wordt een pneumatisch kerk- en concertorgel, waarvan de pijpen in 4 orgelkamers boven-achter het orgel staan. Het orgel heeft veel speelhulpen en mogelijkheden – het is een compleet ‘symfonie-orkest’. Op 4 april 1928 wordt het ingewijd.

Het orgel wordt niet alleen gebruikt voor begeleiding gemeentezang, maar ook intensief voor concerten ingezet. In 1938 behandelt Schmidt-Marlissa bijvoorbeeld de meerstemmige muziek vanaf 1300. Hij betitelt zijn programma’s als ’stijlprogramma’s’ en geen ‘elck-wat-wils-allegaartjes’. Opvallend is de brede kennis, waarover Schmidt Marlissa beschikt en die hij graag en enthousiast wil delen. Het zijn avonden, die – zeker voor die tijd – niet zo vanzelfsprekend zijn, omdat Schmidt Marlissa vol vuur vertelt over toen nog redelijk onbekende componisten en hun werk laat horen (bijv. Heinrich Schütz, Dietrich Buxtehude). 

Dr. Fr. Schmidt Marlissa (1894-1946)

Fr. Schmidt Marlissa is organist, koordirigent, kapelmeester, componist en zanger in Berlijn. Ook is hij programmabegeleider bij een grammofoonplatenmaatschappij; er zijn zelfs grammofoonplaten van hem. In 1923 komt hij naar Hoogezand. Onder zijn leiding vindt daar in Hotel Faber een muziekuitvoering plaats.

Hij blijft vervolgens in Groningen en werkt o.a. samen met prof. dr. Gerardus van der Leeuw (liturgie en hymnologie). In 1924 wordt hij organist in Eenrum. Hij blijft echter  betrokken bij muziekleven in Groningen en begint daar in 1924 een Bach-koor, voorloper van de in 1945 opgerichte Groningse Bachvereniging. Concerten worden onder zijn leiding o.a. gegeven in de Nieuwe Kerk en de  Der A kerk. Samen met zijn latere vrouw, Martha Gelzenleuchter (1887-1972), geeft hij ook concerten buiten de stad in de provincies Groningen, in Friesland en Drenthe. Met Martha trouwt hij in 1925.

Opvallend

Schmidt Marlissa wil de Duitse Evangelisch-Lutherse kerkmuzikale traditie in het Calvinistische Nederland introduceren en uitbouwen. Dat doet hij o.a. door gewijde muziekavonden te organiseren. Die kennen veel variatie: koor, orgel en orkest, naast vocale en instrumentale solisten. Dit alles in een wisselende bezetting, waarbij ook de gemeente met het zingen van kerkliederen wordt betrokken. Er is ook altijd een korte ‘nabetrachting’.

In Veendam

Op 16 maart 1925 is er in Veendam een muzikale lijdensoverdenking in de Grote Kerk onder leiding van Dr. Fr. Schmidt Marlissa. De verslaggever in de ‘De Noord-Ooster’ merkt onder meer het volgende op: “De protestantse eeredienst kenmerkt zich meestal door soberheid en is niet in kunstzinnige vormen vervat. Deze ‘lijdens’-avond daarentegen stond juist in het teeken der kunst en geconstateerd kon worden dat bezoekers van allerlei kerkelijke richting, de wijding begeerden, die er van uitging.”

Vanaf 1 juni 1925 is Schmidt Marlissa als organist verbonden aan de Hervormde Gemeente / Grote Kerk Veendam (vacature Cor Batenburg). Zijn vrouw Martha Gelzenleuchter ontwikkelt zich verder als zangeres en zangpedagoge. Ze zegt over haar man: “Mijn man kon niet één van de velen zijn in Berlijn. Hij wilde in een kleine plaats koning zijn en de kleine plaats werd Veendam.”

Fr. Schmidt Marlissa werkt ook aan Muziekscholen van Veendam en Hoogezand.

 

3             Onderhoud 1992

Het onderhoud aan het orgel wordt niet altijd stelselmatig uitgevoerd.

In de jaren 80 van de vorige eeuw blijkt de techniek van het orgel steeds meer gebreken te gaan vertonen: pneumatiek is kwetsbaar. Er worden plannen gemaakt voor restauratie. De kosten om het kerk- en concertorgel in stand te houden zijn te hoog; monumentensubsidie kan niet worden verkregen, daarvoor is het orgel te jong. De kerkenraad kiest ervoor, om het orgel primair bespeelbaar te houden voor de begeleiding van de zondagse gemeentezang tijdens de eredienst.

Na grondige voorbereiding wordt het orgel in 1992 gerestaureerd. Het ‘concert-‘gedeelte wordt weggehaald: het orgel wordt eenvoudiger gemaakt. De pneumatiek wordt grotendeels verwijderd en vervangen door elektro-pneumatiek. De speeltafel wordt aangepast.

 

4             Plannen voor groot onderhoud 2015

In 2015 komen kerkrentmeesters tot de conclusie, dat het orgel groot onderhoud nodig heeft: veel pijpwerk moet worden hersteld, diverse balgen, windladen en windkanalen zijn lek. Ook de elektro-pneumatiek met z’n honderden relais wordt steeds storingsgevoeliger en vraagt dringend om aandacht.

Op 6 juni 2016 is er overleg met Henk de Vries, rijks-orgeladviseur.

Het rapport van De Vries volgt oktober 2016: het orgel heeft inderdaad dringend groot onderhoud / reconstructie nodig. De adviseur omschrijft het orgel  en presenteert een aanpak in fasen met een begroting. Uitgangspunt is het Faber- en Dienesorgel 1928 (en dus niet Timpe / Van Oeckelen 1824). De kostenindicatie komt uit op ruim een ton.

De kerkrentmeesters hebben voor groot onderhoud niet gereserveerd (wel voor regulier onderhoud).

Oktober 2017 dragen kerkrentmeesters van de Protestantse Gemeente Veendam de voorbereiding en uitvoering van een eventuele restauratie / reconstructie over aan Stichting Vrienden van de Grote Kerk Veendam. Argument: in stand houden van kerkelijke gemeente vraagt veel tijd, aandacht en geld – daar ligt de prioriteit. Daarnaast: restauratie / reconstructie kost veel geld, fondswerving is noodzakelijk – het is beter en zuiverder dit door de Stichting Vrienden te laten doen, die het behoud van kerk en interieur in hun doelstelling hebben staan.  De Stichting Vrienden wordt verzocht een ‘plan de campagne’ te maken en mag daarbij eigen wegen kiezen (wel altijd onder eindverantwoordelijkheid van de eigenaar van het orgel, de kerkrentmeesters van de P.G. Veendam).

 

5             Stichting Vrienden van de Grote Kerk Veendam 2017

De Stichting neemt met waardering kennis van het rapport van Henk de Vries.

Er is nog veel onduidelijk over de huidige staat van het orgel in relatie tot het belang van een restauratie of een reconstructie. De Stichting wil meer weten over hetgeen er tussen 1925 en 1928 is gebeurd. Wat heeft Dr. Fr. Schmidt Marlissa uit Berlijn gedaan en vooral waarom. Verder wil de Stichting ook een afweging maken: is dit orgel het nog waard om veel geld in een restauratie / reconstructie te steken.

Op zoek naar meer informatie – Herman Zandt

Op de zoektocht naar informatie komt de Stichting er achter, dat er in 2007 een lezing in het Veenkoloniaal Museum is geweest over Schmidt Marlissa. De spreker, Herman S.J. Zandt, is bezig een biografie over Schmidt Marlissa te schrijven. Vervolgens blijkt dat Herman Zandt in 2012 is overleden.  Het manuscript is af, maar behoeft nog eindredactie. De Stichting krijgt contact met zijn zoon, Herman Zandt jr. Hij heeft het manuscript geredigeerd en drukklaar liggen. Zandt jr. wil het in eigen beheer uitgeven, ter nagedachtenis aan zijn vader.

Een enthousiaste samenwerking tussen Zandt jr. en Stichting begint.

Op zoek naar meer informatie – Hans Fidom

Dan blijkt er ook uit andere hoek welkome kennis voorhanden te zijn: prof. dr Hans Fidom uit Houwerzijl is in 2002 gepromoveerd op Duitse orgels als het Faber- en Dienesorgel in deze kerk. Fidom, hoogleraar orgelkunde aan de VU te Amsterdam, komt naar Veendam, onderwerpt het orgel een aantal malen aan een uitgebreid onderzoek en is zeer enthousiast. De vraag of het orgel een reconstructie en daarmee een flinke investering waard is beantwoord hij met een volmondig ‘ja’.

Het Veendammer orgel is er een met een voor de noordelijke regio opmerkelijk verhaal:

-het levensverhaal en het gedachtengoed van Fried Schmidt Marlissa zijn er onlosmakelijk mee verbonden;

-de naam van Albert Schweitzer hoort bij dit orgel te worden genoemd;

-het is het vrijwel enige orgel dat is overgebleven uit een specifieke orgeltraditie;

-het orgel kent in oorsprong qua grootte en bereik in onze provincie (buiten de stad)vrijwel geen gelijke.

De informatie komt samen:

-in het najaar publiceert Hans Fidom rapport van zijn bevindingen;

-op 8 september 2018 om 15.30 uur wordt in de Grote Kerk het boek over het echtpaar Schmidt Marlissa gepresenteerd; het 1e exemplaar wordt aan wethouder Jaap Velema overhandigd. Hans Fidom werkt er middels een videopresentatie aan mee, Matthijs de Vreugd zal het orgel bespelen.

 Conclusie

Met de bevindingen van Hans Fidom en de informatie uit het boek moet het mogelijk zijn om op een verantwoorde manier plannen te maken en fondsen te verwerven voor de reconstructie van het Faber- en Dienesorgel in de Grote Kerk te Veendam.

• Meer informatie: Martin Panman 06 2118 4804   www.grotekerkveendam.nl            Faceboek: @FSMboek